Skarga pauliańska w ogólności.
Każde przedsiębiorstwo, które nie przyjmuje płatności wyłącznie z góry wcześniej czy później trafia na nierzetelnego dłużnika. Z kolei niektórzy z tych dłużników oprócz pozbawionej argumentów walki sądowej idą o krok dalej. Próbują oni ukryć swój majątek dokonując zazwyczaj nierozozsądnych przesunięć swojego majątku. Są oni bowiem przekonani, że skoro będą niewypłacalni, to długu wyegzekwować się nie da i z czasem ich odpowiedzialność się przedawni lub wierzyciel o nich najzwyczajniej zapomni.
Właśnie przeciwko takim „graczom” w Kodeksie cywilnym funkcjonuje znana jeszcze w prawie rzymskim instytucja skargi pauliańskiej (art. 527 i n. KC). Istota skargi pauliańskiej sprowadza się sądowego uznania bezskuteczności wobec wierzyciela określonej czynności dłużnika. Dzięki temu wierzyciel może prowadzić egzekucję jakby dana czynność, np. przeniesienie nieruchomości, nigdy nie nastąpiła.
Jak interpretować przepisy o skardze pauliańskiej?
Przepisy regulujące skargę pauliańską zawierają wiele wyrażonych wprost, korzystnych dla wierzyciela, domniemań. Dla przykładu domniemywa się, że osoba znajdująca się w bliskim stosunku z dłużnikiem wiedziała, że podejmował on czynność z pokrzywdzeniem wierzyciela, tak zakochał kontrahent znajdujący się z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych. Pozwany może starać się obalać ustanowione domniemania jednak nie jest to zadanie łatwe, tym bardziej, że sądy podchodzą to takich starań z dużą dozą zdrowego sceptycyzmu.
Na korzyść wierzyciela korzystającego ze skargi pauliańskiej przemawiają także liczne orzeczenia sądów powszechnych oraz Sądu Najwyższego, które z pełną stanowczością wskazują, iż przepisy art. 527 i n. KC należy interpretować w sposób zapewniający szeroką skuteczność tej instytucji.
Wyjątkowo trudny dłużnik.
Zarówno w prasie jak i w Internecie z łatwością można znaleźć wiele materiałów na temat zastosowania skargi pauliańskiej w celu ochrony roszczeń wierzyciela. Istnieją jednak sposoby “uciekania” z majątkiem dość powszechne w praktyce dłużników, które nie znajdują dostacznego omówienia. Otóż czy za pomocą skargi pauliańskiej można dochodzić ochrony gdy:
1) Dłużnik obciążył element swojego majątku?
2) Gdy osoba trzecia wyzbyła się nabytego z pokrzywdzeniem wierzyciela elementu majątku?
Odpowiedź na powyższe pytania brzmi, tak można.
W orzecznictwie nie budzi żadnych wątpliwości, że obciążenia elementu majątku przez dłużnika np. hipoteką może być objęte skargą pauliańską. Z praktyki znany mi jest jednak przypadek gdy dłużnik najpierw przeniósł na osobę trzecią nieruchomość, a następnie ta osoba trzecia obciążyła tę nieruchomość służebność osobistą zamieszkania na rzecz dłużnika.
Dla wyjaśnienia, w dużym uproszczeniu warto wskazać, że w przypadku egzekucji z nieruchomości obciążonej służebnością osobistą sumę uzyskaną z egzekucji należy pomniejszyć o spłatę na rzecz uprawnionego ze służebności osobistej. Co z kolei czyni w wielu wypadkach egzekucję z takiej nieruchomości całkowicie niecelową ponieważ większość środków uzyskanych z egzekucji pochłoną koszty postępowania oraz właśnie ta spłata.
Dopuszczalnym jest jednak objęcia jedną skargą pauliańską “całego szeregu czynności”, które zostały podjęte w celu pokrzywdzenia wierzyciela. W konsekwencji w jednym wyroku sąd może orzecz o bezskuteczności wobec wierzyciela zarówno przesunięcia jak i obciążenia danego elementu majątku. W realiach sprawy, którą prowadziłem skutek byłby taki, że moglibyśmy prowadzić egzekucję z nieruchomości bez uwzględnienia dodatkowych obciążeń zmniejszających jej wartość. Napisałem “byłby” ponieważ po doręczeniu pozwu dłużnik podjął rozmowy celem dobrowolnej spłaty zadłużenia, co ostatecznie skończyło się ugodą i przejęciem nieruchomości przez mojego Mocodawcę. W tym kontekście warto zapoznać się orzeczeniem Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 04 grudnia 2014 r. (I ACa 576/14).
Jeszcze ciekawiej zaczyna się dziać gdy osoba trzecia wyzbędzie się nabytego z pokrzywdzeniem wierzyciela elementu majątku. Wprawdzie można skierować skargę pauliańską wobec osoby czwartej, piątek itd., jednak wykazać należy wtedy, że pozywany wiedział, iż czynność dzieje się pokrzywdzeniem wierzyciela. To z kolei przy sprzedaży na wolnym rynku jest niezwykle trudne do wykazania w toku procesu.
Wierzyciel nie jest jednak pozbawiony ochrony w takiej sytuacji. Można bowiem skierować skargę pauliańską wobec osoby trzeciej, która nabyła element majątku z pokrzywdzeniem, a następnie sprzedała go dalej (vide uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2011 r., III CZP 132/10. Nasunąć się może pytanie – po co pozywać taką osobę skoro nie będę mógł prowadzić egzekucji z danego elementu majątku dłużnika jako, że osoba trzecia już go nie posiada?
Pytanie takie tylko w części jest słuszne. Prawdą jest, że aby prowadzić egzekucję z elementu majątku objętego skargą pauliańską, należy pozwać aktualnego właściciela rzeczy. Większość osób nie bierze jednak pod uwagę, że osobę trzecią, która wyzbyła się już rzeczonego elementu majątku można pozwać o odszkodowanie. W większości orzeczeń w sprawach tego typu, taką osobę trzecią z chwilą wyzbycia się nabytego z pokrzywdzeniem wierzyciela elementu majątku traktuje się jako bezpodstawnie wzbogaconą (wzbogaconą niejako krzywdą wierzyciela). W konsekwencji pozywamy tę osobę trzecią o odszkodowanie. Takie postępowanie można zrealizować na dwa sposoby: a) pozwać ze skargi pauliańskiej, a następnie pozwać o zapłatę; b) pozwać o zapłatę wskazując jako podstawę odpowiedzialności co do zasady odpowiedzialność pauliańską.
Podsumowanie.
Skarga pauliańska jest bardzo skutecznym środkiem ochrony praw wierzyciela względem “uciekającego dłużnika”, zwłaszcza jeżeli połączyć ją przemyślanym zabezpieczeniem powództwa. Pomimo stosunkowo lakonicznego uregulowania tej instytucji w Kodeksie cywilnym zakres jej zastosowania jest prawie nieograniczony – można nią objąć nawet zaniechania dłużnika. Osobną kwestią jest odpowiedzialność karna za tzw. “ucieczkę z majątkiem”, która w połączeniu z postępowaniem pauliańskim pozwala osiągnąć ponadprzeciętne rezultatu.